Vatican khuapi ah a om Biakinn pi khat ii kongvang tunglian ah lim golpi khat kisuang hi. Tua lim pen, limsuaisiam Michael Angelo’ khutma-ahi hi. Tua lim gamla pi pan ki galmuh thei-in, mi khempeuh in zongh hoihsa in etlawm kisa ciat hi.
Tua lim sungah migol mahmah khat, sik lukhu khu in, akhut leh akhe tengzongh ki daalna lum tawh aki tuamcip, a kawngah namsau hoih mahmah khat asiat, akhut langkhat ah haa anei veva thaltang saupi khat tawi-in, akhut langkhat ah thalkawng gol veva khat atawi, a hat-tuak mahmah mi gol veva khat om vemvam hi.
Tangvalneu khat in tua migol mahmah pa zawhthawh bawl mahmah vial in, a nungzang pan siksan veva deep hi. Akhut langkhat tawh tua migol veva pa-a sampan kai veuvau in, akhut langkhat tawh a namsau dok in, tua mipa’ gawl a bantan sawm lian laitak, aki suai, limhoih mahmah khat ahi hi.
Tangvalneu khat in migol mahmah khat namsau tawh agawl bantan dingin kithawi piatpuat cih bel uphuai phalo hi. Tua lim kisuang ahih leh ngaihsut huai mahmah sam! ‘Naupang khat in galkhawhang that’ cih tawh ki bangh phialin uphuai hetlo hi. Limsuai siampa in asuaih mawkmawk hilel kha ding cih upmawh huai hi.
Ahi zongin tua lim ahih leh phuahtawm thu aki suai mawkmawk hilo hi. Tuma kum (3000) hunlai pek a thupiang khat aki suai kik ahi hi. Tua hunlai-in Israel te leh Philistine te nakpi tak in ki do uh hi. Philistine te galsiam thei mahmah uh aa, atha uh zongh muanhuai thei mahmah hi. A diakdiak in a muan asuan diak uh ahi, a thahat diak leh a picing diak khat omlai sawnsawn hi. Israel te ahih leh galhang leh galsiam omlo uh ahih manin, Philistine te in oltak in a zoziau ding uh ahi hi. Hih thu hangin Israel te dah mahmah uh hi. Philistine te zo hetlo ding cih thei uh ahih manin, lau mahmah uh aa, ling kekeuh bek uh hi. Tua hun laitak, galsim ngei ngiatlo, gamsungah tuute peuh cingin ahun abei sak den, tangvalneu khat in Philistine te’ galhang penpa, kihta hetlo in thah ding ngaihsun hi. Tua tangvalneupa kuamah in muanglo hi.
Kuamah in a muan hetloh laitak mah in tuucing tangvalpa-ahi, David in, galhang Goliath thatzo hi. Galhang penpa Goliath thatzo ta ahih manin, David ahih leh a minthang vangvang hi. Mite in:- “Sawl in atul in that! David in a tulsawm in that!” ci-in pahtawi ziahziah uh hi.
Nang ee, galhang Goliath na that nuam hiam?
David in Goliath thatzo zenzen kei leh Israel te guallel in galte’ khutsung ah aki ap uh akul ding ahi hi. A zawhngap ngiatloh uh leh a kihtak ngiat uh Goliath athah khit uh ciang ahih leh Israel te ‘gualzote’ suak ziau lel ta hi.
Gualzawhna dingin Goliath thah loh phamawh hi. Amah that masa lo in gualzo te ki suak theilo ding hi. Na gualzawh nop leh na thah loh phamawh hi. Na thahnop taktak nakleh na thatzo lua ding hi. Na that nuam takpi hiam?
Na thahnop taktak leh tua na thah ding Goliath pen:-
1. A ki hatsak Goliath
Philistine te in a muan asuan uh Goliath ahih leh aki hatsak mahmah khat ahi hi. A tu’n pi (9) val bangh sang pahphot in, atha cingin agol mahmah khat hi a, galkap sungpan khangkhia-ahih manin galdo zia zongh siam mahmah hi. Zongh hau mahmah in a puansilh leh a lukhu te tamman mahmah a, mi mawkmawk in neih zawh ding hilo hi. Apuan gihna bekbek Shekel tulnga gik in, a teipi zat ahih leh Shekel zaguk bang gik hi. Hau lah hau, hat lah hat ahih manin, ki liansak in ki hatsak mahmah hi. Amai ah mikhat in alumte puaksak in, a zahtak mahmah uh ahi hi. Israel te kihta hetlo ahih manin zingsang simin to den hi. Israel te in ahih leh a galmuh phet un laukhin pahphot uh a, a-aw azak naak ua leh ling kekeuh in bu diamdiam uh hi.
Israel mite lau in abu diamdiam amuh ciang Goliath ki hatsak semsem hi. Zawhngap semsem ahih manin ni (40) sung tawntung Israel te zing leh nitaak in to thapaai hi. David in hih thu atheih ciang, kumpi Sawl kiangah, “hih mipa hangin na nasem te patau sak kei-in, keimah pai-in ka vado ding hi…” cigiap hi. Kumpipa in David kiangah, “hilo hi… hih Philistine pa’ langkhat ah nading zokei ding hi. Nang pen tu’n tangval na hipan a, amah ahih leh a tangval a kipan gal a dodo ngei mikhat ahi hi.” Aci hi. David a lungsim omthei tuanlo ahih manin kumpipa kiangah:-
“Ka pa’ tuute ka cinna panin, humpi neelkai ahi a, vom ahi zongin ka thatlum ngei khin hi. A maute in tuuno te amat uh ciangin, a nungpan delh in ka vatgawp zeel a, a kamsung tungsa tuuno tampi te ka honkhia kik ngei hi. Humpi neelkai leh vom te hong zosak Topa in hih Philistine pa’ khutsung pan zongh hong honkhia ding hi.” Aci hi.
Tua ciangin kumpipa in David upna liansa ahih manin, “ pai-in! Topa in nang hong ompih tahen!” ci-in paisak hi. David pai-in, guamsung atu’n ciang suangmai tangnga tawmin, a tuucin thungip sungah tuate akoih hi. A sailing tawikawm sa in Goliath do dingin guamsung pan mualtung lamzuan in kahto hi.
Goliath in zongh David kiang hong naih hi. Ki do dingin a kinaih mahmah laitak un, David in a thungip sawk in, suangtang khat la-a, akap leh Goliath taltang khalian hi. A taltang ah suangtang tum mitmet ahih manin, galhang Goliath khuptuk buah ta hi.
David in Goliath athah na dingin lum leh tei zang selo hi. Thauvui thautang kisam hetlo in, hatna tha leh ngal zongh kisam sak sese lo hi. Agawl a bantan na dingin namsau nangawn kenglo ahih manin, ama namsau puak mah tawh Goliath ki bantan ta hi.
Aki hatsak mahmah Goliath ahih leh tangvalneu khat in suangtang khat tawh kaplum ziau hi.
A thahat Goliath thahzawh na dingin ‘thahatna’ kisam lo hi. Pasian’ ompih na leh zawh ding upna lungsim bek a kisam hizaw hi. Gualzawh matutna ihngah theih na dingin hong huh thei hetlo napi ihmuan khak leh ihsuan khak theih thapaai thukhat in ‘thahatna’ ahi hi. Thahatna ahi siamna leh hihtheihna anei te in tua te hangin gualzo ding kisa kha uh ahih manin kisaktheih pih mahmah laideep uh hi. Tua mah bangin thahatna a neilo te in zongh, thahatna tawh gual a kizo thei ding sakha uh ahih manin lam tuamtuam tawh thahat ding hanciam ciat uh hi. Ahih hangin thahatna leh ki hatsakna te tawh gual kizo theilo hi. A taktak in ahih leh gualzawh theihna ding a kisam masa thu in, ih thahatna te suanglo in, ki hatsak na lungsim khempeuh nusia-a, Pasian muanna tawh hangsan-na ih neihna hangin a gualzo ding te ih hizaw hi. Gualzawh ding hanciam in gal na do na sungah, ki hatsakna ahi ‘Goliath’ na thah khit ciang bek in migualzo na suak theipan ding hi.
2. Lum leh tei a muang Goliath
Aki hatsak mahmah Goliath in a thahatna muan leh suan in aneih khitciang, lum leh tei te tawh kithawi lai hi. Sumngo sik lukhu khu in, sikpuan silh gipgiap hi. Akhe te ah sumngo ngaltuam bulh in a liangko tungah sumngo teipi khai lai hi. Goliath in galmai samai ah alum atei te in a dalzo ding sakha hi. Gal asim taktak ciang ahih leh tua lum leh tei te in na hungzo tuanlo hi.
Goliath mah bangin leitungah mi tampi takin gualzawh nading lum leh tei te muang tawntung thei uh hi. Pawlkhat in hauhna lum leh tei te atawi laitak, pawlkhat in pilna lum leh teite pei ziahziah uh a, pawlkhat te leuleu in siamna tuamtuam lum leh tei-in zangin ki sukvik ki tovik uh hi.
Gualzawhna taktak ahih leh tua lum leh tei te’ tungah kinga lo mawk hi. Solomon kumpipa pil mahmah ahih manin tuni dongciang amah zah in apil omngei nawnlo hi. Pasian in atuam vilvel in apiak ngiat khat ahi hi. Solomon in tua Pasian’ piak a pilna tawh agam uk in daihna phutzo hi. Hun hong bei toto in Solomon a muhzia hong kikhel toto hi. Apil’ semsem ding lung-gulh ahih manin gam tuamtuam pan zi tuamtuam la kawikawi hi. Pasian a up a muanna hong bei diaidiai-in, alum leh atei ahi apil a siamna teng hongsuang tektek hi. Apil a siamna asuan tektek tawh ki zui-in, a ukna gam kisia tektek hi. Pasian piak pilna tawh Pasian’ ciamsa gam aphut ding kimlai, phelnih phelthum suaksak zawsop hi. A tawpna-ah amah ngiat zongh a lungkia cipta in, “…na khempeuh a mawkna pi…” ci maita hi.
Moses leuleu asuan a muan ding lum leh tei nei ngiatlo hi. Pilna lah neilo, siamna lah neilo in hauhna lah a neihloh banah, apau ol in apau awk khat hi sawnsawn lai hi. Pasian in zangin, ama’n zongh Pasian bek mitsuan hi. Tuathu hang bek in Israel mite makaih in Canan gam zotpih zo hi. Tua banglian mah in tanglai-in thugensiam in a minthang mahmah, Demosthenes zongh apau awk khat ahi hi. Thugen in a dincil lai, mi khempeuh in zahpih in a nuihsat ziahziah uh ahi hi.
Tuma kum (70) hunlai-in, laigelhsiam leh gualhuaisiam in a minthang mahmah khat omngei hi. A sepna khempeuh ah gualzawhna ngah in, mi khempeuh in zongh it hi. Tua mipa-asuah phetin a tuaci pah hi peuhmah lo hi. Lum leh tei bangmah neilo hi. Mizawng innkuan sungpan khangkhia hi. Zingsang tungin Bawngnawi zuak zeel in, asum ngah sunsun tawh sang akah mikhat ahi hi. Nuntaak haksatna tampi tak thuak kha toto hi. Tua-athuak haksatna te hang mahin, thugensiam leh mite’ it khat a suakzo hizaw hi. Thugensiam leh laigelhsiam in minthang vangvang in, a laibu gelhsa te Lai Siangtho zah in hoih kisa zen hi. Mi tampi takin phattuam lawh in, pilna leh siamna baan ah cihtakna ngah lawh uh hi. Tua mipa, gualzo in a minthang den hi. Hih miminthang pa in ahih leh lum leh tei zat ding neilo hi. Tua mi thaneem, mi zawngkhal mipa pen ‘Dale Carnegie’ ahi hi.
Gualzawhna lampi tawnin apai khangno khempeuh in, ih lung-gulh tawntung gualzawhna picing ihngah theih na dingin lum leh tei te in honghuh zolo ding hi. Sihna peuh hong tunpih zawsop thei ahih manin, tua lum leh tei te suahkhiat photphot ding kisam hi. Lum leh tei a muang Goliath a ki hatsak mahmah laitak in, David in, “Topa in namsau leh teipi tawh a hotkhiat lohna thu hilai a-a om mikhempeuh in atheih nading ahi hi.” Ciziau hi. David cih banglian in lum leh tei te in Goliath hung zolo hi. Hong hung zolo tua lum leh tei te muan khak denna lungsim thah phot limlim ding kisam hi. Gualzawhna taktak ih ngah theih na dingin lum leh tei muanna lungsim ahi ‘Goliath’ thah loh phamawh hi.
Israel te a neumuh Goliath
Goliath ahih leh a thahat in alum atei te muanhuai mahmah ahih manin, amah leh amah zongh ki muang mahmah hi. Aki dopih ding Israel te ahih leh amah zah in a thahat leh a muanhuai omlo hi. Tua ahih manin Goliath in Israel te thusim vetlo hi. Neumuh mahmah ahih manin Goliath in:-
“Galdo dingin bang hangin hong kuankhia ngam nahi uh hiam? Tu ni-in Israel ulian te kongto hi. Ih kido theihna dingin mikhat hongpai un. Alel zawzaw sila in ih kila ding hi.” Ci-in zahko in otsan lualua hi.
Israel te tangvalneu David in azaak ciangin, ado dingin kuankhia pah hi. Goliath in amah that dingin apai David amuh ciang, thusim vetlo hi. Zahpih mahmah lel ahih manin, “Ui hongsa-a ciangkang tawh sat hongsawm nahi hiam? Ka kiangah hongpai-in! Huihlak vasa te leh gamlak gamsa te’ tungah nasa kapia ding hi.” Ciliang hi. Tua bangin Goliath a ot buabua laitak, a neumuh mahmah David in suangtang khat tawh kaptuk ziau maita hi.
Goliath in ki letsakna tawh gualzo zolo hi. Ki liansak in, amah zah in a thahat lo Israel te neumuh mahmah hi. Israel te in amah athat zo dingin ngaihsun thei vetlo hi. Amah leh amah hi kisa in midang te a neumuh mahmah laitak, tua a neumuh te mah in amah thatzo ziau mawk hi.
Tuma kum (2000) val hunlai-in, Rome gam ah naupang elbawng khat omngei hi. A lawmte in neumuh in, selnoh niloh thei hi. Simmawh mahmah uh ahih manin, a utut na uah hawlsuk hawlto lel uh hi. Tua naupangneu hong tangval to in nidang tawh kibangh nawnlo hi. Thugen siam mahmah in galkap maangkhat zong suakto zo mawk hi. Nidang a, amah a simmawh mahmah a lawmte in hopih ngampha nawnlo uh hi. Amai ah kun denden in pai uh a, acih bang bangin gamta demdem ta uh hi. Tua mipa-ahih leh ki niamkhiat in, itna nei a, hehpihna bulphuh in nahoih tampi sem toto ahih manin a minthang semsem hi. A gualzawhna leh a minthan na teng mah a hazat manun mi gilo Marcus J. Brutus leh a lawmte in thatlum ta uh hi. Tua mihoih pa asih hangin, tunidongciang amin sithei nailo hi. Nungta tawntung ahih manin Julius Caesar ci-in, mi khempeuh in ki samsam lai hi.
1788 kum pawl in galkap sang khat ah naupang khat ki simmawh mahmah hi. Tua naupang kum (16) kim pha in lai thei vetlo mawk hi. Amau khan ah mi (65) om uh hi. Laivuan simin a (64) tungsiah ngahto zo ngeilo hi. Lai theilo lawmlawm ahih manin a lawmte in neumuh mahmah uh hi. Simmawh mahmah uh a, thu omlo pi khawngin vua gawpgawp thei uh hi. Tua mihai pa in hong hanciamin, hunkhat ciang General Bonaparte ngahzo hi. A sangkah lai ua-a simmawh mahmah a lawmte in a khutnuai ah nasem ta uh hi. Amai ah kun denden in, zahtakna apiak diamdiam loh uh phamawh ta hi. Tua mipa-asepna-ah citak in galkap galdo zia zongh kiva mahmah ahih manin pahtawina ngah toto hi. Tuni ciangdong mah Napoleon Benaparte ci-in ki gengen lai hi.
A lauhuai mahmah ‘Goliath’ ahi, ki letsakna lungsim pan hongpiang, midangte neumuhna lungsim in, gualzawhna hong ngahsak theilo hi. Tua ‘Goliath’ in gualzawhna ngahlo thamlo in, sihna thuak lai hi. Midangte neumuhna pen guallehna bek hilo in, totcilna hong thuaksak theilai hi. Tua-ahih manin midang te neumuhna lungsim ahi, a lauhuai ‘Goliath’ thah loh phamawh hi. Tua in ih gualzawh nading a thupi pen thu ahi hi.
3. Pasian a theilo Goliath
Goliath tawh kido dingin David a kuankhiat hun laitak in, “Hih dawibia mipa pen, ka tuucin hunlai a, ka thah zelzel vompi leh humpi nelkai te tawh kibangh lel ding hi.” Ci-in, lau ngaihsut peuhmah lo hi. David in abiak Pasian’ vangletna tel in, dawibia khat in vanglian Pasian zo ngeilo ding cih theilua ahih manin hangsan takin a kithawi khia ngam ahi hi. David in a-up a muan mah bangin Goliath thatzo hi.
Pasian a theilo Goliath ahih leh ahat mahmah hangin, Pasian’ mite zozo tuanlo hi. Pasian theilo in Pasian tawh kithuah lo ahih manin, naupang khat nangawn lelziau a, gualzawhna ngahkha lo hi. A thahat in, a mipih khempeuh in a muan asuan pen khat ahih ha’ng, amah a ompih pa vanglian taktak lo ahih manin guallel veve hi.
Aki hatsak mahmah Goliath in lum leh tei te muan leh suan in nei-in, vanglian Pasian na khempeuh bawlin a neipa ahih leh phawk kha hetlo hi. Amah leh amah hi kisa in ki muang mahmah a, a namsau, a teipi leh a teikhawh te tawh Pasian mite that dingin kuankhia hi.
Tua laitak in Pasian a muang mipa in:-
“Nang nahih leh lum leh tei tawh nong kuan hi. Ahih hangin kei kahih leh a vanglian Topa, nangma ngap pa’ mintawh kongkuan hi. Tu ni-in Topa in ka khutsung ah nang hongpia ding a, kei mah in nang hong sat-tuk in nalu ka tan khia ding hi. Huih lak vasa leh gamsa te in na luanghawm ne ding uh hi. Bang hanghiam cihleh galdo na pen Topa a’ hi a, amah in kote’ khutsung ah note hong pia ding hi.” Ci-in kuankhia hi.
David in acih mah bangin Goliath lu lazo takpi hi. Pasian a thei mipa in Pasian a theilo mipa tuancil gawpta hi. Bangzah takin ih thahat phial zongin, Pasian ih theih kei leh gual kizo ngeilo ding hi. Pasian kihello hihna in gimna leh sihna hong tut zaw ding hi.
Tanglai-in Pasian a theihloh na hangin a nuntaak sung tawntung haksatna tawh a kidim mikhat omngei hi. Sabeng te in sa abet uhciang, a sukdelh a todelh uh bangin, tua Pasian a theilo pa, ki sukdelh ki todelh kawikawi a, bukna ding neilo in khua ulsa kaai-in, gimna tawlna tawh kidim cip hi. A inn nangawn ah om ngamlo in, nuamtak in zongh ihmu ngeilo hi. Hi bangin lungkhamna leh launa tawh a tai kawikawi khit nangawn ciang, kum (8) sung bangh thongsung ah kikhum lailai hi. Tualai pan a suahtak khit a sawtlo in, mi khemkpeuh in a ki lipkhap mahmah na mun ahi cybiria tuikulh ah kipuak leuleu hi. Tualai mun a tungkha mi peuhmah, mi (10) lak ah (1) nangawn a cidam ding haksa in, a kisi lianlian na mun ahi hi.Tua tuikulh ah kum (4) sung vingveng lemet bei-in sih ding bek maingat in om hi.
A nuntaak sungin zi nihvei nei hi. A zi masa tawh ta khat nei-in, kum (4) sung a kiteen khit uh ciang’ tuapnatna tawh azi si hi. Kum (40) aphak ciang zikhat nei leuleu hi. Tua-azi zongh ‘sihoihlo’ natna vei-in, bangmah sem zolo in om hi. Tua-a zikik tawh tapa khat leh tanu khat nei uh hi.Hi bangin a nuntaak hunsung khempeuh lung-gimna leh buaina tawh a kidim den, Pasian a theilo mipa ahih leh Joseph Stalin ahi hi. A nu leh a pa mizawng mahmah khat hikhin sawnsawn hi. Anu in amah bangin azawn ding leh a gentheih ding phal hetlo ahih manin, a tapa Stalin, Pasian nasem khat asuak dingin thungetna tawh a-apap ngei ahi hi. Lai Siangtho sang zong kahsak in kum (7) sung tawntung Pasian’ thu asin ngeikhin khat ahi hi.
Ahi zongin, Stalin in, Pasian’ thu sinsin napi nuntakpih lo in, up leh muanin nei theilo hi. Pasian’ thu-um theilo bek thamlo in, ‘Pasian omlo hi’ cilai hi. Hi bangin Pasian theilo in Pasian omlo hi a cipa-ahih leh leitung ah a nuntak sung limlim in zongh haksatna, gentheihna leh lung-gim guallelhna tawh ki dim hi. Pasian theihna in gualzawhna hi. Pasian theihna in minthanna hi. Pasian theihna in lei leh van hauhna bucing ngah theihna-ahi hi.
Gualzawh ding hanciam in ih kalsuan laitak in Pasian ih theih leh ih theih loh ih ki sittel ding kisam mahmah hi. Goliath ahih leh a thahatna leh alum atei te muanhuai-in khauhpai a, vanglian mahmah napi, Pasian tawh nungta lo in, Pasian theikha lo ahih manin, guallel veve hi. Pasian theihlohna in guallelhna hong ngahsak in, sihna nangawn hong tunpih hi. Gualzawhna ih ngah theih na dingin Pasian theihlohna-ahi ‘Goliath’ thah loh phamawh hi. Tua khit ciang bek in ih gualzo thei ding hi.